M.B.S. serie LE 101 - 106, van post-bagagewagens
tot motorwagen(s).
M.B.S. serie LE 101 - 106, van 1913 tot 1945
Bij de start van de N.V. Maas-Buurt Spoorweg in 1913 werden, naast de Hohenzollern locomotieven 40-45, de
Allan rijtuigen AB 1-8 en het goederenmaterieel, ook vier post-bagagewagens geleverd.
Ook deze werden vervaardigd door Allan Rotterdam voor een bouwprijs van ƒ 4250,- per stuk en geplaatst aanvankelijk in de serie LE 101 - 104, enige jaren later omgenummerd in M.B.S. EL 101-104.
In 1916 werd de vervolgserie EL 105 - 106 geleverd, waarbij de 105 en 106 in de bagageruimte twee langsbanken hadden, die elk aan 20 passagiers plaats boden bij grote drukte.
Tot 1933 hebben deze post-bagagewagens uitstekend dienst gedaan, echter zocht de M.B.S. naar een goedkopere tractievorm dan de stoomlocomotieven.
Om de exploitatiekosten te kunnen drukken werd in 1932 de diesel-electrische tractie ingevoerd, waarbij Jan Heijs een belangrijke rol speelde.
Om de serie 101 - 106 sluitend te houden, werd de 106 als eerste in 1933 omgebouwd tot motorwagen, waarbij de kopwand in het postgedeelte tot een stuurstand werd omgebouwd.
De Stork (patent Ganz-Jendrassik) G4 dieselmotor met 85 pk bij 1000 toeren per minuut en de Smit-Slikkerveer generator stonden gezamenlijk afgeveerd op een subframe, wat in de bagageruimte werd geïnstalleerd.
De generator leverde 56 kW bij 270 V gelijkspanning (de maximale stroom hierbij is ongeveer 200 A).
Om ook voor de rijtuigen de serie sluitend te houden, werd de AB 14 als eerste rijtuig omgebouwd, waarbij het aan één zijde ook een stuurstand kreeg, teneinde met de 106 te worden samengesteld tot tramstel met gefixeerde tussenkoppeling.
Aanvankelijk had dit eerste stel in de overstap tussen rijtuig en motorwagen een vouwbalg, deze is nog voor 1940 weer verwijderd.
Dit tramstel D I (Diesel 1), genummerd M.B.S. EL 106 - AB 14 kwam op 15 mei 1934 na een proef in dienst.
Het voldeed geheel aan de gestelde verwachtingen.
Op 10 april 1935 volgde tramstel D II (Diesel 2), nu met de EL 105 - AB 12, waarbij de D I en D II technisch en optisch aan elkaar gelijk waren.
Op 20 april 1936 kwam tramstel D III (Diesel 3) als M.B.S. EL 104 - AB 14, de EL 106 werd sindsdien kort
gekoppeld met de AB 13.
Hoewel dit min of meer de vaste combinaties waren, werd tussen 1936 en 1944 soms van trekkracht gewisseld en reed soms ter versterking in de stoomtrams een stuurstandrijtuig als los rijtuig mee wanneer de motorwagen voor groot onderhoud buiten dienst was.
Tramstel D III verschilde met de D I en D II met dieselmotor en electrische inrichting, dit was een Stork G6 diesel met 120 pk bij 1000 omw/m waarbij de electrische installatie zonder accu in bedrijf kon zijn en de generator een vermogen had van 75 kW bij 270 V gelijkspanning en een maximale stroom van 275 A.
Om het intensieve goederenvervoer goed te kunnen dienen, werden nog twee motorwagens gebouwd, nu met twee (kleinere) stuurstanden zonder rijtuigen en een zwaardere Stork G8 diesel van maximaal 400 pk bij 1450 omw/m en 250 pk bij 110 omw/m begrensd (deze G8 diesels kwamen uit dezelfde order als de diesels die werden toegepast in de diesel-3 treinen van de Nederlandse Spoorwegen) gekoppeld met een zwaardere Smit-Slikkerveer generator van 150 kW bij 300 V gelijkspanning en een maximale stroom van 500 A.
Als eerste werd de EL 103 omgebouwd tot M.B.S. D IV (Diesel 4) en op 9 juli 1937 in dienst gesteld, als tweede motorwagen de M.B.S. D V met als basis de EL 102, in dienst november 1938.
Uiteindelijk bleef eind 1938 de EL 101 als enige uit deze serie niet verbouwd, het zou met rijtuig AB 11 een vierde tramstel hebben kunnen vormen als D VI.
D I, D II en D III werden tussen 1941 en 1943 voorzien van een Imbert houtgas installatie, daar dieselolie door oorlogsomstandigheden niet meer verkrijgbaar was, D IV en D V werden buiten dienst gesteld en buiten schootsveld afgesteld in de Heijense zandput van de M.B.S.
Deze ombouw kwam weer voor rekening van Heijs in samenwerking met Imbert gasgeneratoren
Na 17 september 1944 heeft alle M.B.S. materieel feitelijk niet meer gereden, het had te zwaar geleden door de Tweede Wereldoorlog.
Eind 1945, begin 1946 is al het diesel-electrisch materieel, de rijtuigen AB 1 - AB 14 en post-bagagewagen EL 101 verkocht aan de N.V. Rotterdamsche Tramweg Maatschappij te Rotterdam
M.B.S. EL 106 - AB 14 D I in oorspronkelijke samenstelling op wisselplaats te Plasmolen, midden jaren dertig.
De motorwagen is hier nog geen jaar in dienst en de D II zou zeer spoedig volgen..
(foto Regionaal Archief Nijmegen)
M.B.S. EL 105 - AB 13 D II op het remiseterrein te Gennep, 21 augustus 1943 (foto J. Voerman)
De motorwagen heeft sinds 'n jaar een Imbert houtgasgenerator aan boord.
Deze houtgasgenerator met een bunkerinhoud van 1,6 m³ was al een van de grootste die Imbert kon leveren.
Deze bunker stond achter de eerste twee ramen naast de rechter cabinedeur en moest via het laddertje op het dak worden bijgevuld.
_colorSAI_result.jpg)
M.B.S. EL 104 - AB 14 D III, op dezelfde dag op het remiseterrein te Gennep, 21 augustus 1943 (foto J. Voerman)
Ook deze motorwagen heeft een Imbert houtgasgenerator aan boord.
Deze houtgasgenerator met een bunkerinhoud van 1,6 m³ stond achter de eerste twee ramen naast de rechterschuifdeur en moest via het laddertje op het dak worden bijgevuld.
In tegenstelling tot de D I en D II, had de D III aan beide zijden, net achter de cabinedeuren, schuifdeuren.
M.B.S. EL 103 - D IV tussen de half-rode loods en de werkplaats bij de rolbrug te Gennep, 19 september 1937 (foto W.D.J. Cramer)
In vergelijk met de D V staat de vermelding D IV als IV zonder de D als toevoeging.
Zowel de D IV als de D V zijn niet omgebouwd met een houtgasgenerator, beide loc's hebben gedurende de oorlogsjaren stil gestaan.
M.B.S. EL 102 D V voor de loods te Gennep, 21 augustus 1943
Voor de bezetter werd deze loc paraat gehouden met benodigde dieselolie, vandaar dat de loc in 1943 nog op eigen kracht kon rijden.
M.B.S. EL 101 als enige niet verbouwde post-bagagewagen op het remiseterrein te Gennep, 17 mei 1942 (foto J. Voerman)
Op 17 september 1944 reden de laatste M.B.S. trams tussen Nijmegen en Venlo.
Tramstel D I (EL 106 - AB 13) had net de dienst gereden naar Nijmegen en stond bij het station toen de bevrijding van Nijmegen begon.
Het spoor tussen Nijmegen en Gennep was zodanig beschadigd en door zwaar militair materieel 'uit de mal' gereden, dat voor de D I en wat nog meer in Nijmegen stond, geen terugkeer via eigen spoor mogelijk was.
Tramstel D II stond zonder stuurstandrijtuig, nadat de AB 12 vernield werd tijdens een aanrijding met een boom op de wisselplaats te Malden in juni 1944, buiten dienst aan de werkplaats in Gennep.
Tramstel D III stond ook aan de werkplaats in Gennep, deels gedemonteerd voor een grote revisie.
D IV en D V stonden beide buiten dienst in de zandput bij Heijen, echter was D V door brand zwaar beschadigd.
Ook de EL 101 ontkwam niet aan het oorlogsgeweld, Gennep was na Venlo, de meest beschadigde plaats in Nederland...
M.B.S. EL 101 op het Handelsterrein te Rotterdam, 20 april 1946
M.B.S. EL 102 D V, door brand beschadigd, op het Handelsterrein te Rotterdam, 20 april 1946
_colorSAI_result.jpg)
M.B.S. EL 103 D IV op het Handelsterrein te Rotterdam, 20 april 1946.
De loc is op rolbokken gezet om het via R.T.M. spoor naar de Centrale Werkplaats te kunnen vervoeren.
Alle ex-M.B.S. materieel is op deze wijze van het Handelsterrein naar de C.W. gebracht.
M.B.S. EL 104 D III komt aan op het Handelsterrein te Rotterdam, 9 mei 1946.
De motorwagen staat, ironisch genoeg, op een Duitse rongenwagen van de D.R.
M.B.S. EL 105 D II op het Handelsterrein te Rotterdam, 7 april 1946.
M.B.S. EL 106 D I op het Handelsterrein te Rotterdam, 1 mei 1946.
Bovenstaande foto's van Jan Voerman laten de staat van de wagens zien, zoals deze uit de oorlog kwamen.
De nieuwe eigenaar, N.V. Rotterdamsche Tramweg Maatschappij, heeft alle overgenomen materieel opnieuw in dienst gesteld, behalve de EL 101 en de AB 12.
Van de EL 101 zijn delen gebruikt voor de herbouw van de M 67, de draaistellen zijn gebruikt voor de M 1807 'Scholekster' en het restant is in 1954 afgevoerd.
M.B.S. serie LE 101 - 106, van 1945 tot 1967
Van de EL 101 zijn geen foto's bekend zoals het stond bij de Centrale Werkplaats aan de Kromme Zandweg in Rotterdam.
Wel is bekend dat de draaistellen van de EL 101 en de tractiemotoren van de M 74 zijn gebruikt voor de
R.T.M. M 1807 'Scholekster'.
Deze laatst gebouwde loc had een fluisterstille luchtgekoelde Deutz V8 diesel van 180pk en was in opbouw gelijk aan
de MD 1805 'Meeuw' en M 1806 'Bergeend'.
Op 7 juni 1956 werd de M 1807 in dienst gesteld en heeft gereden tot de buitendienststelling in 1964.
Deze wat minder sterke loc had weliswaar een 180pk diesel als krachtbron, echter werd dit vermogen maar voor de helft benut doordat maar één draaistel voorzien was van tractiemotoren, ze kon amper de rijtijden aanhouden volgens dienstregeling.
Had de loc vier tractiemotoren gehad, dan zou ze waarschijnlijk ook niet gekscherend 'Solex' zijn genoemd,
R.T.M. M 1807 'Scholekster' nadat het in eigen beheer gebouwde frame door carrosseriefabriek Hoogeveen voorzien is van een opbouw.
Rotterdam C.W., 14 oktober 1955 (foto H.P. Kaper)
R.T.M. M 1807 'Scholekster' in de Rosestraat voor vertrek naar Hellevoetsluis, 9 mei 1959 (fotograaf H.Ruitenbeek)
​
De EL 102 D V werd in 1948 als M 69 in dienst gesteld, waarbij de loc haar M.B.S. uiterlijk behield.
Door een kortsluiting en de daaraanvolgende brand op 9 juli 1951 te Oostvoorne, brandde de loc geheel uit.
Carrosseriefabriek 'Hoogeveen' bouwde er een nieuwe opbouw op en in 1952 kwam de loc in dienst
als MD 1805 'Meeuw'.
R.T.M. M 69 op het Handelsterrein te Rotterdam, 12 augustus 1949.
De loc is dan net in dienst, in navolging van de R.T.M. M 68, die dan alweer 5 maanden in dienst is als M 67 na de brand
in Poortugaal twee jaar eerder.
R.T.M. M 69 na de brand van 9 juli 1951 te Oostvoorne, staat in de Centrale Werkplaats in Rotterdam, 13 juli 1951
De M 69 zou niet weer opnieuw worden opgebouwd in hout, doch werd van een nieuwe stalen opbouw voorzien door carrosseriefabriek Hoogeveen in Hoogeveen en kwam 'n jaar later als MD 1805 'Meeuw' weer in dienst.
In deze gedaante reed ze tot de opheffing van de tramdiensten in februari 1966, waarna ze via de Tramweg Stichting terecht kwam bij het Recreatief Tram Museum in Hellevoetsluis, sinds 1991 in Ouddorp
Op 11 augustus 1952 kwam de R.T.M. M 1805 'Meeuw' terug in dienst.
De loc staat hier in de Entrepotstraat in Rotterdam op 23 augustus 1952 (foto J.J. Overwater)
R.T.M. M 1805 'Meeuw' in de T.S.-tijd te Hellevoetsluis, 1971
Voormalig R.T.M. materieel te Ouddorp op 26 september 2015 (foto eigen archief), met de M 1805 als tweede van rechts
Met de EL 103 D IV werd in 1946 als M 68 de eerste proefritten gereden, waarbij de loc haar M.B.S. uiterlijk behield.
De nu R.T.M. M 68 was de loc welke de minste oorlogsschade had opgelopen in Gennep.
Begin 1947 brandde de loc te Poortugaal geheel uit, nadat er brand ontstond door het onophoudelijk schuren van de voedingskabels naar de tractiemotoren.
In de C.W. werd de loc opnieuw opgebouwd met hetzelfde uiterlijk, met de volgende wijzigingen;
De machinekamer werd ingekort, zodat er een bagageruimte ontstond
De loc kreeg nu nummer M 67
De oude Stork G8 dieselmotor werd vervangen door een GMC 12 cilinder 2-takt diesel van 150 pk
De tractiemotoren in het voorste draaistel vervielen
De M 67 heeft sindsdien tot het laatste moment gereden bij de R.T.M.
De M 68 op weg naar Numansdorp-Haven met de rijtuigen BD413 AB416 AB415 (ex-MBS AB3-AB7-AB10) Blaaksedijk 12-04-1947 (foto J. Voerman)
Korte tijd later brandde de loc uit te Poortugaal.
De nieuw opgebouwde M 67 rolt de C.W. aan de Kromme Zandweg in Rotterdam uit op 18 maart 1949 (foto J. Voerman)
.jpeg)
R.T.M. M 67 in de regulier dienst te Spijkenisse, 5 mei 1963 (foto J.J. Overwater)
R.T.M. M 67 in de Putselaan tijdens het opbreken van de oude tramsporen.
Op de achtergrond wordt op hoogte vrij baan gegeven aan de opvolger, Rotterdam 9 augustus 1966 (foto E. Bary)
R.T.M. M 67 staat klaar voor transport naar het R.T.M. museum in Ouddorp, 15 december 1990 (foto J.A. Bonthuis)
Tijdens de grote revisie (lees herbouw) staat de M 67 op diplorries buiten, Ouddorp 12 juli 2004 (foto eigen archief)
Na deze grote revisie staat de M 67 er alweer enige tijd als nieuw bij, Ouddorp 21 juli 2021 (foto eigen archief)
De EL 104 D III kwam na de M 68, M 69 en M 67 pas in 1949 als laatste ex-M.B.S.-er in dienst.
Omdat als nummer de M 68 verviel, kon deze opnieuw worden uitgegeven aan een loc.
Hiervoor kreeg de loc, net als de M 69 en M 67, aan beide zijden een cabine.
_colorSAI_result.jpeg)
R.T.M. M 68 met de rijtuigen AB 391 en AB 392 te Oostvoorne dorp, 8 juli 1951 (foto archief NVBS)
De bagageruimte verviel en er werd een GMC Detroit twin-six 12 cilinder 2-takt dieselmotor met 286 pk ingebouwd, daarnaast werden er 2 extra tractiemotoren ingebouwd, zodat de M 68 de sterkste dieselloc was, welke de R.T.M. bezat.
%20en%20M69%20(ex-MBS%20D%20V)%2C%20Oostvoorne%20Dorp%2C%2016-10-1949_colorSA.jpg)
R.T.M. M 69 links en R.T.M. M 68 rechts te Oostvoorne dorp, de M 69 heeft nog steeds haar M.B.S. gedaante, terwijl de M 68 duidelijk anders oogt dan de M 69, Oostvoorne 16 oktober 1949.
Uit een oude brochure komt deze afbeelding van een G.M.C. Twin-Six 2-takt dieselmotor, zoals de M 68 ook heeft gehad.
De M 68 reed voornamelijk de diensten tussen Rotterdam en Oostvoorne.
In 1953 werd de loc door een N.S. rangeerloc omver gedrukt in de Rosestraat, waarbij het chassis niet meer
te herstellen was.
R.T.M. M 68 omver gereden door een N.S. rangeerloc serie 500/600 in de Rosestraat.
Duidelijk zijn drie van de vier tractiemotoren te zien in de draaistellen, Rotterdam, 10 oktober 1953
Bij carrosseriefabriek Hoogeveen te Hoogeveen werd de loc opnieuw opgebouwd, conform de M 1805 'Meeuw' met stalen beplating.
Het nieuwe nummer werd M 1806 'Bergeend', waarna deze loc het heeft uitgehouden tot het einde van de R.T.M. tramdiensten op 14 februari 1966.
De R.T.M. M 1806 'Bergeend' is in november 1967 in Oostvoorne gesloopt.
Dieselelektrische motorwagen R.T.M. M 1806 'Bergeend', tijdens een rangeerbeweging in de Rosestraat in Rotterdam, 16 april 1964
(foto archief NVBS)
De EL 105 kwam als M 66 gekoppeld met de AB 423 (de oude AB 14) in 1947 bij de R.T.M. in dienst.
De wagenbak bleef haar oude M.B.S. gedaante houden, zij het met enkele aanpassingen voor de diensten bij de R.T.M.
De AB 423 kreeg in 1953 een postafdeling en mede door de ontsporing op de Dordtschestraatweg werden de tramdiensten op Noord-Brabant en Flakkee in 1956 gestaakt.
De R.T.M. M 66 - ABPm 423 kreeg een nieuw inzetgebied rond Rotterdam.
In 1951 / 1952 kreeg de motorwagen een nieuwe 4 cilinder GMC dieselmotor van 96pk, met een kleine
verbouwing tot gevolg.
In 1958 ging het stel naar Middelharnis om de M 65 - ABPm 422 te vervangen.
Op 16 april 1960 werd de M 66 gewisseld met de M 65, waarbij de M 66 zonder rijtuig in Middelharnis bleef, teneinde daar de goederendiensten te kunnen rangeren.
Dit was een gevaarlijke situatie, daar de M 66 maar aan één zijde een stuurstand had, de blinde zijde had wel stoot en trekwerk gekregen.
Midden 1960 hield dit werk ook op, waardoor de M 66 terug naar Rotterdam werd gehaald, zodat de motorwagen
buiten dienst kwam.
In 1962 werd de motorwagen volledig ontmanteld tot op het frame, waarbij de draaistellen bleven gehandhaafd.
Dit frame werd in oktober 1962 naar carrosseriefabriek Hoogeveen gebracht voor een nieuwe stalen opbouw en kreeg hierna een nieuwe toepassing als MBD 1700.
In deze uitvoering had het geen tractiemotoren, maar wel twee stuurstanden met Scharfenberg-koppelingen en een generatorset met een Deutz 12 cilinder dieselmotor.
Deze nieuwe generatorwagen kon niet zelfstandig op eigen kracht rijden, het had hiervoor
de EB 1701 en/of EB 1702 nodig.
Dit nieuwe tramstel, genaamd 'Sperwer', reed op 6 november 1965 de allerlaatste tramrit tussen Rotterdam en Spijkenisse.
Na opheffing van de tramdiensten op 14 februari 1966 werd het stel verkocht aan de Zillertalbahn in Oostenrijk, waar het van 27 / 28 juni 1967 tot 1999 reed als VT 1.
Hiervoor werd het gehele stel omgespoord van 1067mm naar 750mm.
In 1999 werd d.m.v. een crowdfunding het inmiddels overcomplete stel door het huidige R.T.M. teruggekocht en het wordt momenteel (2023) volledig herzien en gereviseerd, zodat het in dienst kan bij het museum.
Feitelijk gezien is de EL 105 de derde M.B.S. post-bagagewagen die nog bestaat, naast de EL 102 en EL 103!
R.T.M. M 66 - ABPm 423 te Middelharnis, datum en fotograaf onbekend
R.T.M. M 66 - ABPm 423 na de aanrijding met een tankauto, geladen met asfalt in de Boergoensestraat-Wolphaertsbocht,
Rotterdam 27 november 1957 (foto J. Oerlemans)
R.T.M. M 66 - ABPm 423 en B 1513 in de Entrepotstraat / Rosestraat te Rotterdam, 28 november 1959 (fotograaf n.n.b.)
R.T.M. M 66 - ABPm 423 zonder het bijbehorende stuurstandrijtuig, in Hellevoetsluis. Nadat het stuurstandrijtuig van de combinatie
M 65 - ABD 422 door een aanrijding was vernield, werd stuurstandrijtuig ABD 423M afgekoppeld van de M 66 en gekoppeld met
de M 65.
Motorwagen M 66 bleef daarna als losse motorwagen in Middelharnis rangeren tot de tramdienst aldaar gestaakt werd.
Hellevoetsluis, 31 maart 1961 (foto J.A. Bonthuis)
MBD 1700 in Spijkenisse, 15 augustus 1965 (foto J.A. Bonthuis)
De EL 106 kwam als M 65 gekoppeld met de AB 422 (de oude AB 13) in 1947 bij de R.T.M. in dienst.
De wagenbak bleef haar oude M.B.S. gedaante houden, zij het met enkele aanpassingen voor de diensten bij de R.T.M.
De AB 422 kreeg in 1953 een postafdeling en mede door de overstromingsramp in februari 1953 werden de tramdiensten op Noord-Brabant en Flakkee in 1956 gestaakt.
In 1951 / 1952 kreeg de motorwagen een nieuwe 4 cilinder GMC dieselmotor van 96pk, met een kleine verbouwing tot gevolg.
In 1958 ging het stel naar Middelharnis om de M 65 - ABPm 422 te vervangen.
Op 16 april 1960 werd de M 65 gewisseld met de M 66, waarbij de M 65 door een aanrijding op de Korperweg werd beschadigd.
R.T.M. M 65 - ABPm 422 te Strijen met de schuifdeur rechts en onvolledige luchtvanger, 19 oktober 1947 (foto J. Voerman)
R.T.M. M 65 - ABm 422 te Spijkenisse, 29 oktober 1959
De motorwagen heeft sinds 1956 geen schuifdeuren meer, getuige het verschil in houtkleur waar ooit de schuifdeur zat...
De oorspronkelijke schuifdeur van de EL 106 uit de M.B.S.-tijd zat ter hoogte van de deurkap net voor het motordraaistel, immers
de stuurstand is de verbouwde post-ruimte.
De M 65 na de aanrijding met een bus van de Twee Provinciën op de Korperweg in Rotterdam zuid. 16 januari 1960
Het tramstel, bestaande uit stuurstandrijtuig R.T.M. AB 423 m en dieselelektrische motorwagen M 65, in station Hellevoetsluis.
Stuurstandrijtuig AB 422m werd na een aanrijding beschadigd en gewisseld met de AB 423m, in deze combinatie begon het stel in 1934.
11 juni 1960 (foto J.W. Sluiter)
R.T.M. M 65 uitgebrand bij de C.W., waarbij ook rijtuig ABm 423 ernstige schade opliep.
Het tramstel is niet meer hersteld waarna sloop volgde. Rotterdam 19 januari 1962 (foto n.n.b.)